Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK), 14 Aralık 1950 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun aldığı bir kararla kurulmuştur. Dünya genelinde mültecilerin korunmasıyla ve mülteci sorunlarına kalıcı çözümler bulmakla görevli olan BMMYK faaliyetleri, insani ve sosyal nitelik taşımakta, siyasi boyuta sahip bulunmamaktadır.

BM Mülteciler Yüksek Komiserliği görevini, 1 Ocak 2016'dan bu yana Filippo Grandi (İtalya) yürütmektedir. Beş yıllığına göreve getirilen Yüksek Komiser Grandi’nin görevi 1 Ocak 2021'de tamamlanacaktır.

Uluslararası mülteci koruma rejiminin temelini Mültecilerin Statüsüne İlişkin 1951 Sözleşmesi ve 1967 Protokolü oluşturmaktadır. 1951 yılında kabul edilen Sözleşme 1954’te yürürlüğe girmiştir. Sözleşme (a) “1 Ocak 1951 tarihi öncesinde Avrupa’da” (b) “1 Ocak 1951 tarihi öncesinde Avrupa’da veya başka yerlerde” meydana gelen olaylar sonucunda mülteci konumuna düşmüş kişileri kapsamakta, böylece coğrafya ve zaman sınırlaması getirmekte ve taraf devletlere bu iki seçenekten birini kabul etme hakkını vermektedir. 1967’de yürürlüğe giren “Mültecilerin Statüsüne Dair Protokol” ile çekinceler saklı kalmak kaydıyla, sözkonusu coğrafya ve zaman sınırlaması kaldırılmıştır.

Türkiye’nin, 1951 Sözleşmesi ve 1967 Protokolüne koyduğu coğrafi sınırlamalar mevcuttur. Sözleşmenin ilk taraf devletlerinden olan Türkiye, 29 Ağustos 1961 tarihinde bu konudaki deklarasyonunu açıklamış ve ilgili ibareyi "Avrupa'da meydana gelen olaylar nedeniyle" şeklinde anladığını ve kabul ettiğini ifade etmiştir. Türkiye, Bakanlar Kurulu'nun 1 Temmuz 1968 tarihli kararı ile 1967 Protokolüne katılmıştır, ancak 1951 Sözleşmesi ile getirdiği coğrafi kısıtlamayı kaldırmamıştır. Bu çerçevede, Avrupa ülkeleri dışından gelen sığınmacılara mülteci statüsü tanınmamakta, Sözleşme hükümlerine göre mülteci statüsü taşıyan kişiler "sığınmacı" olarak tanımlanmakta ve üçüncü bir ülkeye yerleştirilene dek kendilerine geçici koruma sağlanmaktadır.

1951 Sözleşmesi’ne 144, 1967 Protokolü’ne ise 145 devlet taraftır. İki devlet (Madagaskar, Saint Kitts ve Nevis) sadece Sözleşmeye, üç devlet (ABD, Cape Verde, Venezuela) ise sadece Protokol’e taraftır.

Bütçesi gönüllü katkılara dayanan BMMYK, uluslararası mülteci koruma rejiminin temelini oluşturan 1951 Sözleşmesi ve 1967 Protokolü’nün güçlendirilmesi suretiyle bu rejimin daha etkin hale getirilmesi amacıyla çaba sarf etmektedir.

BMMYK yerinden edilme (“displacement”) sorununun dünya genelinde rekor seviyelere ulaştığı zorlu bir ortam içerisinde faaliyet göstermeye çalışmaktadır. Bu ortamda BMMYK tarafından, kalıcı çözümler bulunması için sorunların kökenine inilmesi gerektiği, mülteci müdahale süreçlerinde küresel ölçekte mevcut yük ve sorumluluk paylaşımındaki dengesizliğin giderilmesi anlayışıyla uluslararası dayanışmanın arttırılması mesajları ön plana çıkarılmaktadır.

Bu çerçevede BMMYK, Eylül 2016 yılında kabul edilen göç ve mültecilerle ilgili New York Bildirisinde kendisine verilen görev doğrultusunda, 2017-2018 yıllarında üye ülkelerle bilistişare Mültecilere Yönelik Küresel Mutabakat (Global Compact on Refugees-GCR) metnini hazırlamış ve sözkonusu Mutabakat 14 Kasım 2018 tarihinde kabul edilmiştir.

Kurulduğu günden beri BMMYK Yürütme Komitesi (EXCOM) üyesi olan Türkiye, BMMYK çalışmalarına aktif olarak katılmakta ve kuruluşun bütçesine düzenli olarak gönüllü katkı yapmaktadır. BMMYK, Türkiye’deki faaliyetlerini Ankara’daki temsilciliği kanalıyla yürütmektedir.

-Temel Organlar, İşleyiş ve Karar Alma Mekanizmaları

BMMYK EXCOM, ülkemizin arasında yer aldığı 102 ülkeden oluşmakta, izlenecek politikaları belirlemekte ve bütçeyi onaylamaktadır. EXCOM yılda bir kez Ekim ayında bir hafta süreyle Cenevre’de toplanmaktadır. EXCOM’a bağlı olarak görev yapan ve hazırlıkları yürüten Daimi Komite (Standing Committee) yılda üç kez Cenevre’de toplanmaktadır. BMMYK, EKOSOK kanalıyla BM Genel Kurulu’na yıllık raporlar sunmaktadır.