Silahsızlanma Konferansı

Silahsızlanma Konferansı (Conference on Disarmament - CD) BM’nin silahsızlanma alanındaki rolünün BM Şartı’nın 11. maddesiyle tesis edilmesinden sonra evrim geçirerek kurumsallaşmış halidir.

1998’den bu yana çalışma programı üzerinde mutabakat sağlanamayan CD’de 2009 yılında kabul edilen çalışma programının de uygulanması mümkün olamamış ve CD’de özlü çalışmalara dönülmesi beklentisi bugüne kadar karşılanamamıştır.

1960’lı yıllarda nükleer denemeler ve nükleer savaştan duyulan kaygının bir sonucu olarak BM Genel Kurulu, 1961 yılında Silahsızlanma Komitesinin silahsızlanma alanında müzakereler yürütmesine karar vermiştir. 1978 yılında BM Genel Kurulu Birinci Silahsızlanma Özel Oturumu (SSOD-I) düzenlenmiş ve bu oturumun sonunda, oydaşmayla alınan karar uyarınca, çok taraflı silahsızlanma müzakeresi kurumu olarak Silahsızlanma Komitesi tesis edilmiştir. Bu organın adı 1984’de “Silahsızlanma Konferansı” (CD) olarak değiştirilmiştir.

Çeşitli adları altında CD, 1962 – 1978 döneminde “Partial Test Ban Treaty” (1963) ve “Outer Space Treaty” (1967) Sözleşmelerinin hazırlanması için gerekli zemini hazırlamıştır.

CD ayrıca, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması (NPT - 1968), Denizyatağı ve Okyanus Tabanı ile Bunların Altındaki Topraklara Nükleer Silahların ve Diğer Kitle İmha Silahlarının Yerleştirilmesinin Yasaklanmasına Dair Antlaşma (Sea Bed Treaty - 1971), Biyolojik ve Toksin Silahlar Sözleşmesi (BTWC - 1972), Çevre Değiştirme Tekniklerinin Askeri veya Herhangi bir Kötü Amaçla Kullanımının Yasaklanması Sözleşmesi (1977), Kimyasal Silahlar Sözleşmesi (CWC – 1993) ve Nükleer Denemelerin Kapsamlı Yasaklanması Antlaşmasını (CTBT - 1996) neticelendirmiştir.

CD, 65 üyesiyle uluslararası silahsızlanma konularında müzakereye yetkili yegane organdır. CD’nin Yazmanlığı ve BM Genel Sekreterinin üye ülkelere danışarak atadığı Konferans Genel Sekreteri mevcuttur (CD Genel Sekreteri aynı zamanda BM Genel Sekreteri’nin CD nezdinde Özel Temsilcisidir). Genel Sekreterlik görevini 9 Ocak 2014 tarihinden bu yana BM Cenevre Ofisi Direktör Vekili Michael Möller (Danimarka) yürütmektedir. CD Dönem Başkanlığı alfabetik sıraya göre devrolmakta, her yıl altı Başkan görev yapmaktadır.

CD, SSOD-I toplantısında oydaşmayla kabul edilen unsurlar çerçevesinde gündemini belirlemektedir. Her yıl oydaşmayla kabul edilen sözkonusu gündem aşağıdaki başlıklardan oluşmaktadır:

• Nükleer silahlanma yarışının sona erdirilmesi ve nükleer silahsızlanma
• Nükleer savaşın önlenmesi ve ilgili konular (Çekirdeği Bölünebilir Malzemelerin Üretiminin Yasaklanması Antlaşması – FMCT)
• Uzayda silahlanma yarışının önlenmesi (PAROS)
• Nükleer silah sahibi olmayan ülkelere karşı nükleer silahların kullanılmayacağı veya bu tür silahlarla tehdit edilmeyeceklerine ilişkin güvenlik garantilerinin verilmesi için etkin uluslararası düzenlemelerin yapılması (Menfi Güvenlik Teminatları)
• Yeni tür kitle imha silah ve sistemleri; radyolojik silahlar
• Kapsamlı silahsızlanma programı
• Silahlanmada saydamlık
• CD’nin faaliyet yılı raporu ve diğer silahsızlanma raporlarının değerlendirilmesi

CD, bütçesi de dahil olmakla birlikte, BM sisteminin dışında kalan özerk bir organdır. Kararlarını oydaşmayla almaktadır.

CD, her yıl toplam 24 haftalık üç dönem olarak (sırasıyla on, yedi ve yedi hafta) toplanmaktadır. Konferans, her yıl BM Genel Kuruluna yıllık rapor sunmakla yükümlüdür.

Türkiye, 14 Haziran 1996 tarihinde toplam 23 ülkeyle birlikte CD’ye üye olmuştur. Oydaşmayla karar alınan CD’de Türkiye, diğer BM organlarındaki coğrafi gruplaşmalarda olduğu gibi, Batı Grubunda yer almaktadır. 2010, 2014 ve 2018 yıllarında (19 Şubat – 16 Mart) Batı Grubu Koordinatörlüğünü üstlenen Türkiye, 2018 yılında CD’nin altıncı ve son Dönem Başkanlığını (20 Ağustos-14 Eylül) görevini de yerine getirmiştir.

Cenevre’de Yazmanlıkları Bulunan Silahsızlanma Sözleşmeleri

-Anti-personel mayınları yasaklayan Ottava Sözleşmesi:

Kısaca Ottava Sözleşmesi olarak anılan “Anti-personel Kara Mayınlarının Kullanımının, Depolanmasının, Üretiminin ve Devredilmesinin Yasaklanması ve Bunların İmhası ile ilgili Sözleşme” Türkiye bakımından 1 Mart 2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Halen Sözleşme’ye taraf ülke sayısı 164’dir. Taraf olmayan ülkeler arasında, ABD, RF, İsrail, Hindistan ve Pakistan’ın yanısıra, komşularımızdan Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, İran ve Suriye bulunmaktadır.

Sözleşme çerçevesinde, ülkemizin arazide döşeli mayınları 1 Mart 2014 tarihine kadar temizlemesi yükümlülüğü bulunmaktaydı. Mayın temizliği faaliyetlerimiz anılan süre içerisinde tamamlanamadığından, Sözleşme çerçevesinde yaptığımız 8 yıllık süre uzatım talebimiz (1 Mart 2022 tarihine kadar) 2013 yılı Taraf Devletler Toplantısı’nda kabul edilmiştir.

Ülkemizdeki mayın temizliği faaliyetlerini yönetmek ve koordine etmek üzere, Milli Savunma Bakanlığımız bünyesinde Milli Mayın Faaliyet Merkezi kurulmasına ilişkin kanun 22 Ocak 2015 tarihinde kabul edilmiştir. Merkez, Türkiye Mayın Faaliyet Merkezi (MAFAM) ismiyle Şubat 2015’ten bu yana çalışmalarını sürdürmektedir.

-Belirli Konvansiyonel Silahlar Sözleşmesi

"Aşırı Derecede Yaralayan ve Ayırım Gözetmeyen Etkileri Bulunan Belirli Konvansiyonel Silahların Kullanımının Yasaklanması veya Sınırlandırılması Sözleşmesi", 10 Nisan 1981 yılında New York'ta imzaya açılmış ve onaylayan Devletler bakımından 2 Aralık 1983 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kısaca "Belirli Konvansiyonel Silahlar Sözleşmesi" (Certain Conventional Weapons Convention-CCW) olarak da bilinen Sözleşme’ye bugüne kadar 125 ülke taraf olmuştur.

BKSS’ye ek beş Protokol bulunmaktadır.

• I. Protokol: Tespit Edilemeyen Parçacıklar Hakkında Protokol: (Protocol On Non-Detectable Fragments)
• II. Protokol: Mayınların, Bubi Tuzaklarının ve Diğer Teçhizatın Yasaklanması veya Sınırlandınlması Hakkında Ek Protokol; (Protocol On Prohibitions or Restrictions On The Use Of Mines, Booby-Traps And Other Devices)
• III. Protokol: Yakıcı Silahların Kullanımının Yasaklanması veya Kısıtlanması Protokolü: (Protocol On Prohibitions or Restrictions On The Use Of Incendiary Weapons)
• IV. Protokol: Kör Edici Lazer Silahlar: (Protocol On Blinding Laser Weapons)
• V. Protokol: Savaş Artığı Patlayıcılar: (Protocol on Explosive Remnants of War)

BKSS’nin 4. maddesinin 3. paragrafı uyarınca, Sözleşme’nin herhangi bir Protokolüne katılım ihtiyari olup, Sözleşme’ye taraf olmak için BKSS’nin iki veya daha fazla Protokol ile birlikte onaylanması yeterli görülmektedir.

BKSS’yi 1982 yılında imzalayan Türkiye, daha sonra 2 Mart 2005 tarihinde, Sözleşme ve Sözleşme'nin l'inci Maddesinde yapılan değişiklikle Ek I., tadil edilmiş II. ve IV. Protokollere, Sözleşme'ye çekince koymak suretiyle taraf olmuştur. Sözleşme ile anılan Protokoller 2 Eylül 2005 tarihinde Türkiye bakımından yürürlüğe girmiştir.

-Biyolojik Silahlar Sözleşmesi (BSS)

BSS, 10 Nisan 1972 tarihinde imzaya açılmış ve 26 Mart 1975 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye, Sözleşme’yi 15 Haziran 1974 tarihinde onaylamıştır. Sözleşmeye halen 178 ülke taraftır. Sözleşme’yi imzalamış, ancak henüz onaylamamış altı ülke bulunmaktadır.

BSS, biyolojik silahların savaşta veya saldırı amacıyla kullanılmasını, ayrıca, biyolojik silah üretmeye yarayan malzemenin barışçı amaçlar dışında üretilmesini, depolanmasını ve bulundurulmasını yasaklamaktadır. Sözleşme, yürürlüğe girdiği ilk dokuz ay içerisinde Taraf Devletlere ellerinde bulundurdukları biyolojik silahları imha etme yükümlülüğü getirmiştir.

- Silah Ticareti Antlaşması (ATT)

Silah Ticareti Antlaşması, uluslararası konvansiyonel silah ticaretinin düzenlenmesi veya mevcut düzenlemelerin iyileştirilmesini, ayrıca yasadışı konvansiyonel silah ticaretinin önlenmesi ve bu silahların farklı amaçlara yönelmesinin önüne geçilmesini amaçlamaktadır.

Silah Ticareti Antlaşması’nın 24 Aralık 2014 tarihinde yürürlüğe girmesiyle, silah transferlerinde mümkün olan en yüksek seviyede ortak kurallar belirleyen ve hukuki bağlayıcılığı bulunan evrensel bir araç hayata geçirilmiştir.

Antlaşma’yı halihazırda 99 ülke onaylamış ve 36 ülke imzalamıştır. Ülkemiz, sözkonusu Antlaşma’yı 2 Temmuz 2013 tarihinde imzalamış olup; onay sürecine ilişkin işlemler sürdürülmektedir.

- Demet Nitelikli Mühimmat Sözleşmesi (DNMS)

Halk arasında “misket bombası” olarak da anılan “demet nitelikli mühimmat”ın (DNM) (cluster munition) kullanımının kısıtlanması konusu 2006 yılından bu yana uluslararası toplumun gündeminde yer alan konulardan biridir. DNM kullanımının sınırlandırılması önce “Belirli Konvansiyonel Silahlar Sözleşmesi” (BKSS) çerçevesinde ele alınmış; ancak 2006 yılı sonunda yapılan görüşmelerde kaydadeğer bir sonuç elde edilememesi üzerine, Norveç’in liderliğindeki çekirdek gruba dâhil ülkelerin çalışmalarını yönlendirdiği yeni bir oluşum, BKSS dışında ayrı bir düzenlemeyle “insanlar üzerinde kabul edilemez zarara yol açan DNM’nin yasaklanması amacıyla Oslo süreci” olarak anılan bir girişim başlatmıştır.

Mayıs 2008’de Dublin’de yapılan konferansta ortaya konan “Demet Nitelikli Mühimmat Sözleşmesi”(DNMS) (Convention on Cluster Munitions), 2–4 Aralık 2008 tarihlerinde Oslo’da yapılan toplantıda imzaya açılmıştır.

1 Ağustos 2010 tarihinde yürürlüğe giren Sözleşmeye taraf 104, imzacı 107 ülke bulunmaktadır.

Ülkemiz, DNM kullanımının kısıtlanmasına/yasaklanmasına yönelik çabaların gerisinde yatan insani mülahazaları ilke olarak desteklemektedir. Uluslararası forumlarda, ülkemizin stoklarında sözkonusu mühimmattan bulunmakla beraber kullanılmadığı; bu aşamada anti-personel mayınları yasaklayan ve bunların imhasını öngören Ottava Sözleşmesi’nden kaynaklanan yükümlülüklerimizi yerine getirmeye öncelik verdiğimiz ve bu dönemde DNM bağlamında ilave yükümlülükler üstlenmeyi öngörmediğimiz ifade olunmaktadır.