BM Genel Kurulu tarafından 15 Mart 2006’da alınan A/60/251 sayılı kararla, zaman içinde itibar kaybına uğrayan İnsan Hakları Komisyonu’nun yerini almak üzere İnsan Hakları Konseyi (İHK) kurulmuştur.

İnsan hakları alanında faaliyette bulunan başlıca BM kuruluşu olan İHK, insan haklarının ve temel özgürlüklerin korunması ve geliştirilmesi ile insan hakları ihlallerinin incelenmesi bakımından önemli ve etkin bir forum oluşturmaktadır. Ayrıca, yerine geçtiği İnsan Hakları Komisyonu’ndan farklı olarak, Genel Kurul’a bağlı bir organ olarak kurulması, bu bağlamda daha yüksek bir statüde olması ve Komisyon’un görev ve yetkilerine ilaveten Evrensel Periyodik İnceleme Mekanizması (EPİM) kapsamında bütün devletlerdeki insan hakları durumunu inceleme yetkisine sahip olması, İHK’nın BM sistemi içerisindeki önemini arttırmaktadır.

Türkiye, İHK özel mekanizmalarına (special procedures) daimi davette bulunan 118 ülkeden biri olup, tematik mekanizmalarla yakın işbirliği yapmaktadır.

Kurucu Genel Kurul kararı uyarınca İHK, insan haklarının geliştirilmesi ve korunması alanında tavsiyelerde bulunma yetkisine sahiptir. İHK’da tematik konularda ve ülkelerdeki insan hakları durumuna ilişkin “kararlar” (resolution), ayrıca çalışma usullerine yönelik “usul kararları” (decision) alınmaktadır

İHK oturumlarında çeşitli gündem maddeleri altında çok sayıda belge ele alınmaktadır. Bu çerçevede, çeşitli İHK kararları uyarınca BM Genel Sekreteri, BM İnsan Hakları Yüksek Komiseri ile İHK tematik ve ülke mekanizmalarının raporlarının yanısıra, devletler, uluslararası kuruluşlar ve hükümet dışı kuruluşlar tarafından Sekretarya’ya gönderilen belgeler ve Sekretarya tarafından hazırlanan notlar, İHK belgesi olarak yayımlanmaktadır.

Temel Organlar ve Alt Kuruluşlar

a. Sözleşme Dışı Mekanizmalar (extra-conventional mechanisms)

İHK’nın uhdesinde bulunan izleme ve şikayet mekanizmaları, Genel Kurul veya İnsan Hakları Konseyi kararlarına istinaden oluşturulmaları, bu bağlamda hukuki temellerini herhangi bir uluslararası sözleşmeden almıyor olmaları nedeniyle “sözleşme dışı mekanizmalar” olarak adlandırılmaktadır.

(i) Özel Mekanizmalar (special procedures): Özel mekanizmalar Özel Raportörler, Bağımsız Uzmanlar ya da Çalışma Grupları tarafından işletilmektedir. Bunların bir kısmı konu (thematic mandate), bir kısmı ise ülke (country mandate) temelinde faaliyet göstermektedir. Ülke mekanizmaları, İHK kararlarıyla belirlenen bazı ülkelerdeki insan haklarının durumunu, tematik mekanizmalar ise işkence, düşünce ve ifade özgürlüğü ve benzeri alanlardaki insan hakları ihlallerini incelemek ve İHK’ya rapor etmekle görevlidir.

(ii) Şikayet Mekanizması: İHK’nın reformu bünyesinde eskiden “1503 mekanizması” olarak bilinen gizli şikayet mekanizması, geliştirilmesi amacıyla gözden geçirilmiştir. Bu mekanizma kişisel durumlardan çok, sistematik ve vahim insan hakları ihlalleri için kullanılmaktadır. Şikayetleri, hakkı ihlal edilen kişi ya da gruplar veya ihlal hakkında bilgisi bulunan kişi ya da gruplar iletebilmektedir. Bu mekanizmada, şikayetler önce BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Sekretaryası tarafından incelenmekte, kabul edilebilir bulunanlar ilgili hükümete iletilip yanıt istenmektedir. Daha sonra, şikayet ve ilgili hükümetin yanıtı Bildirimler Çalışma Grubu’nda (Working Group on Communications) ele alınmaktadır. Bildirimler Çalışma Grubu, şikayeti gündemden düşürebilmekte; ek bilgi talebi için askıda bırakabilmekte ya da bir üst aşama olan Durumlar Çalışma Grubu’na (Working Group on Situations) gönderebilmektedir. Durumlar Çalışma Grubu da aynı şekilde şikayeti gündemden düşürmek, askıda bırakmak ya da bir üst aşama olan İHK’ya iletmek yetkilerine sahiptir. Şikayet bildirimi İHK’ya aktarıldığı takdirde, konu sadece İHK üyelerinin katıldığı gizli oturumda ele alınmaktadır. İHK, şikayeti gizlilik sürecinden çıkarıp açık oturumda inceleme; şikayeti askıda tutma; konuyu detaylı şekilde incelemek üzere bağımsız uzman atama ya da şikayet bildirimini gündemden düşürme seçeneklerine sahiptir.

(iii) Evrensel Periyodik İnceleme Mekanizması (EPİM):

Kurucu Genel Kurul kararında, İHK bünyesinde her devletin insan hakları alanındaki yükümlülüklerini ve taahhütlerini yerine getirmesini incelemek amacıyla EPİM’in oluşturulması kararlaştırılmıştır. Genel Kurul kararında, mekanizmayla ilgili olarak, objektif ve kaydadeğer bilgileri esas alması, devletlerin gönüllü işbirliğine dayanması ve kapasitelerinin geliştirilmesine yönelik ihtiyaçlarını gözönünde bulundurması, sözleşme denetim mekanizmalarını tamamlayıcı nitelikte olması ve İHK’nın evrenselliğini ve devletlere eşit muameleyi garanti altına alması yönünde birtakım unsurlar kabul edilmiştir.

EPİM sürecinde, her ülkenin Çalışma Grubu raporunun hazırlanmasını kurayla belirlenen üç İHK üyesi ülke (troyka) üstlenmekte, bu çalışmalarda Sekretarya’nın yardımından yararlanılmaktadır.

EPİM Çalışma Grubu’nun iki hafta süren her oturumunda 14 ülke incelenmekte ve yılda üç oturum düzenlenmektedir. Her ülkenin incelenmesi üç buçuk saatlik bir oturumda yapılmakta, bu sürenin bir saati incelenen ülkeye, kalan iki buçuk saat ise söz almak isteyen ülkelere verilmektedir. EPİM Çalışma Grubu oturumlarında sivil toplum kuruluşlarına (STK) söz verilmemektedir. Bununla birlikte STK’lar incelenen ülkeler hakkında hazırladıkları çalışmaları ilgilenen ülkelerle paylaşmakta ve dikkat çektikleri konular bu ülkelerce dile getirilebilmektedir.

Çalışma Grubunda bir ülke için geçici olarak kabul edilen EPİM Çalışma Grubu raporu, daha sonra olağan İHK oturumlarının ilgili gündem maddesi altında, ilgili ülkenin vereceği ilave güncel bilgiler, diğer ülkelerin ek yorum ve tavsiyeleri ile STK’ların müdahaleleri çerçevesinde yeniden ele alınmakta ve rapor burada nihai şekliyle onaylanmaktadır.

b. Uzman Görüşü Sistemi

Danışma Komitesi: İnsan Hakları Komisyonu’nun uzman görüş organı olarak faaliyet gösteren ve insan haklarına ilişkin kodifikasyon çalışmaları için bir ölçüde altyapı oluşturan “İnsan Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Alt Komisyonu” lağvedilerek, yerine 2008’de Danışma Komitesi (Advisory Commitee) kurulmuştur. İnsan Hakları Konseyi kararları çerçevesinde, Komite’nin gündemindeki tematik konular arasında insan hakları eğitimi, gıda hakkı, kadın hakları, kayıp şahıslar, engellilerin hakları, cüzzamlı kişilere karşı ayrımcılık yer almaktadır.

c. Esasa İlişkin Çalışma Grupları

İHK kararları temelinde oluşturulan ve belirli tematik konularda çalışmalar yaparak uluslararası topluma tavsiyelerde bulunmayı hedefleyen çalışma grupları mevcuttur. Bu gruplardan bazıları aşağıda sunulmaktadır:

-Kadına Karşı Ayrımcılık Çalışma Grubu (Working Group on Discrimination against Women)

-Zorla Kaybolmalar Çalışma Grubu (Working Group on Enforced or Involuntary Disappearances)

-Afrika Kökenliler Çalışma Grubu (Working Group on People of African Descent)

-Paralı Savaşçılar Çalışma Grubu (Working Group on Mercenaries)

-Keyfi Tutuklamalar Çalışma Grubu (Working Group of Arbitrary Detention)