BM bünyesindeki temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası anlaşmaların taraf devletlerce uygulanmasının izlenmesine yönelik olarak birtakım mekanizmalar oluşturulmuştur. Bu anlaşmalar, taraf olan devletler açısından hukuken bağlayıcı niteliktedir. Bu çerçevede, insan haklarında temel uluslararası belge olarak, dokuz sözleşme ile bu sözleşmelere ek, esasa ya da usule ilişkin dokuz ihtiyari protokol ve bunların denetim organı olarak faaliyet gösteren dokuz Komite ile bir Alt Komite bulunmaktadır.

Ülkeler sözleşmelere taraf olarak üstlendikleri yükümlülükler çerçevesinde, Komitelere dönemsel raporlar sunarlar. Ayrıca, sözleşmelere veya ek protokollerine taraf olmak suretiyle ya da sözleşmelere taraf olurken yaptıkları tek taraflı bildirimlerle, Komitelere, kendileri aleyhinde bireylerce veya diğer taraf devletlerce yapılabilecek şikayetleri alma ve inceleme yetkisini ve ağır ve sistematik ihlal iddiaları hakkında soruşturma yapma yetkisini tanırlar. Türkiye, sözkonusu dokuz uluslararası belgeden sekizine taraftır. Komitelerin şikayet alma ve inceleme yetkisini de tanımıştır.

Komiteler, taraf devletlerce seçilen bağımsız uzmanlardan oluşmaktadır. Aralarında birtakım farklılıklar bulunmakla birlikte, denetim görevlerini, taraf devletlerce sunulan dönemsel raporlar ile taraf devletler aleyhine yapılan başvuruları incelemek, belli koşulların varlığı halinde taraf devlet aleyhinde “soruşturma”, “erken uyarı” veya “acil önlemler” adını alan süreçler başlatmak ve gerektiğinde ülke ziyaretlerinde bulunmak suretiyle yerine getirmektedirler.

Komiteler, denetim görevlerinin dışında ayrıca, anlaşma hükümlerini yorumlama ve hükümlerin yorumlanmasında veya uygulanmasında çıkabilecek ihtilafları çözme yetkisine sahiptirler. Komitelerin kararlarının taraf devletlerce uygulanmasını sağlamaya yönelik yaptırım mekanizmaları bulunmamaktadır. Bununla birlikte, Komitelerce incelenen raporlar ve alınan kararlar gizlilik taşımadıklarından, taraf devletlerin insan hakları konularında kaydettikleri olumlu ve olumsuz gelişmeler uluslararası kamuoyuna sunulmuş olmaktadır. Öte yandan, devletlerin anlaşmalara taraf olmalarının yanısıra, Komitelerle işbirliği yapmaları ve tavsiyeleri ile kararlarına riayet etmeleri, insan hakları alanındaki sicilleri yönünden önemli bir kriter olarak kabul edilmektedir.

BM bünyesinde yer alan temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası anlaşmaların temelini, 1948 tarihli BM İnsan Hakları Evrensel Bildirisi oluşturmaktadır. İlk temel sözleşme ise, 21 Aralık 1965 tarihinde kabul edilen Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Uluslararası Sözleşmesi’dir (International Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination). Sözkonusu Sözleşme’yi, sırasıyla aşağıdaki anlaşmalar izlemiştir:

-Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi, International Covenant on Civil and Political Rights (16 Aralık 1966),

-Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi, International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (16 Aralık 1966),

-Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi, Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (18 Aralık 1979),

-İşkence ve Diğer Zalimane, Gayrinsani veya Küçültücü Muamele Veya Cezaya Karşı Sözleşme, Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (10 Aralık 1984),

-Çocuk Hakları Sözleşmesi, Convention on the Rights of the Child (20 Kasım 1989),

-Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Haklarının Korunması Sözleşmesi, Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families (18 Aralık 1990),

-Engelli Şahısların Hakları Sözleşmesi, Convention on the Rights of Persons with Disabilities (3 Mayıs 2008),

-Zorla Kaybolmalara Karşı Herkesin Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme, International Convention for the Protection of all Persons from Enforced Disappearance (23 Aralık 2010).

Temel Denetim Organları (Komiteler)

a.İnsan Hakları Komitesi (Human Rights Committee - CCPR):
Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi’nin denetim organıdır. Türkiye dahil 169 devletin taraf olduğu Sözleşme 1976 yılında yürürlüğe girmiştir. Sözleşme’nin, “ölüm cezasının kaldırılmasının amaçlanması” ve “bireysel bildirim usulünün düzenlenmesi”ne ilişkin iki ihtiyari Protokolü bulunmaktadır. İnsan Hakları Komitesi, taraf devletlerce dört yıl için seçilen 18 bağımsız uzmandan oluşmaktadır. Komite, genel olarak, yılda üç defa Cenevre’de ya da New York’ta toplanmaktadır. Taraf devletler, Sözleşme’nin uygulanması amacıyla ülkelerinde alınan önlemler hakkında, belirli aralıklarla Komite’ye rapor sunmakla yükümlüdür.

b. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (Economic, Social and Cultural Rights Committee – CESCR):

Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’nin denetim organıdır. Türkiye dahil 165 devletin taraf olduğu Sözleşme 1976 yılında yürürlüğe girmiştir. Sözleşme’nin taraf devletler aleyhine şikayet bildirimlerine dair ihtiyari Protokolü bulunmaktadır. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, diğer sözleşme denetim organlarından farklı olarak, Sözleşme uyarınca BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi’ne (EKOSOK) verilen denetim görevlerini yürütmek üzere EKOSOK tarafından kurulmuştur. Komite, taraf devletlerce dört yıl için seçilen 18 bağımsız uzmandan oluşmakta; genel olarak, yılda iki defa Cenevre’de toplanmaktadır. Taraf devletler, Sözleşme’nin uygulanması amacıyla ülkelerinde alınan önlemler hakkında belirli aralıklarla Komite’ye rapor sunmakla yükümlüdür.

c. Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Komitesi (Committee on the Elimination of Discrimination against Women - CEDAW):

Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi’nin denetim organıdır. Türkiye dahil 189 devletin taraf olduğu Sözleşme 1981 yılında yürürlüğe girmiştir. CEDAW, taraf devletlerce dört yıl için seçilen 23 bağımsız uzmandan oluşmaktadır. Taraf devletler, Sözleşme uyarınca ülkelerinde aldıkları önlemleri belirli aralıklarla Komiteye rapor etmekle yükümlüdür. Komiteye tanınan ikinci denetim yolu, hakları ihlal edilen kişilerin ilgili taraf devlete karşı Komiteye başvurması suretiyle işlemektedir. “Bireysel bildirim usulü” (“individual communications”) olarak adlandırılan bu denetim yolu, yalnızca Sözleşme’nin İhtiyari Protokolü’ne (OP-CEDAW) taraf olan devletler bakımından mümkündür. Türkiye dahil 109 devletin taraf olduğu OP-CEDAW, 2000 yılında yürürlüğe girmiştir.

d. Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi (Committee on the Elimination of Racial Discrimination – CERD):

Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi’nin denetim organıdır. Türkiye dahil 178 devletin taraf olduğu Sözleşme 1969 yılında yürürlüğe girmiştir. Komite, Taraf Devletlerce dört yıl için seçilen 18 bağımsız uzmandan oluşmaktadır. Üyeleri arasında Türkiye’den Doç. Dr. Gün Kut da bulunmaktadır. Komite, genel olarak, yılda iki defa Cenevre’de toplanmaktadır. Taraf devletler, Sözleşme’nin uygulanması amacıyla ülkelerinde alınan önlemler hakkında belirli aralıklarla Komite’ye rapor sunmakla yükümlüdür.

Komite’ye tanınan ikinci denetim yolu, hakları ihlal edilen kişilerin, ilgili taraf devlete karşı Komite’ye başvurması suretiyle işlemektedir. “Bireysel bildirim usulü” olarak adlandırılan bu denetim yolu, yalnızca bildirimde bulunmak suretiyle Komite’nin bireysel başvuruları alma ve inceleme yetkisini kabul etmiş olan taraf devletler için geçerlidir. Komite, taraf devletlerin birbirleri aleyhinde yaptıkları şikayetleri de inceleyebilmektedir.

e. İşkenceye Karşı Komite (Committee against Torture – CAT):
İşkence ve Diğer Zalimane, Gayrinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşme’nin denetim organıdır. Türkiye dahil 161 devletin taraf olduğu Sözleşme 1987 yılında yürürlüğe girmiştir. İşkenceye Karşı Komite, taraf devletlerce dört yıl için seçilen on bağımsız uzmandan oluşmaktadır. Komite, genel olarak, yılda iki defa Cenevre’de toplanmaktadır. Taraf devletler, Sözleşme’nin uygulanması amacıyla ülkelerinde alınan önlemler hakkında belirli aralıklarla Komite’ye rapor sunmakla yükümlüdür.

Komiteye tanınan ikinci denetim yolu, hakları ihlal edilen kişilerin ilgili taraf devlete karşı Komiteye başvurması suretiyle işlemektedir.

18 Aralık 2002’de kabul edilen İşkenceye Karşı Sözleşme’ye Ek İhtiyari Protokol (OP-CAT), 22 Haziran 2006 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye dahil 83 devletin taraf olduğu Protokol uyarınca, taraf devletlerce seçilen on bağımsız uzmandan oluşan “İşkencenin Önlenmesi Alt Komitesi” (Subcommittee on the Prevention of Torture - SPT) 2007 yılında kurulmuştur. SPT, tutukluluk yerlerini ziyaret etme ve taraf devletlere, özgürlüklerinden mahrum bırakılmış kişilerin işkenceye karşı korunmasıyla ilgili tavsiyelerde bulunma yetkisini haizdir. SPT'ye ayrıca, ulusal önleyici mekanizmaların kurulması, geliştirilmesi ve bu mekanizmalarla işbirliği yapılması alanında birtakım yetkiler tanınmıştır. Protokol uyarınca taraf devletler, SPT üyelerini ülkelerine kabul ederek tutukluluk yerlerine ulaşmalarına izin vermekle ve önlemlerin ve ihtiyaçların belirlenmesi için SPT’yle işbirliğinde bulunmakla yükümlüdür.

f. Çocuk Hakları Komitesi (Committee on the Rights of the Child - CRC):
Çocuk Hakları Sözleşmesi ile Ek İhtiyari Protokollerinin denetim organıdır. Türkiye dahil 196 devletin taraf olduğu Sözleşme 1990 yılında yürürlüğe girmiştir. Sözleşme, en çok sayıda devlet tarafından imzalanan Sözleşme olma özelliğine sahiptir. Sözleşmenin, “silahlı çatışmalara çocukların dahil edilmesine”, “çocuk satışı, fahişeliği ve pornografisine” ve bireysel şikayet başvurularına ilişkin üç İhtiyari Protokolü bulunmaktadır. Çocuk Hakları Komitesi, taraf devletlerce dört yıl için seçilen 18 bağımsız uzmandan oluşmaktadır. Komite, genel olarak, yılda üç defa Cenevre’de toplanmaktadır. Taraf devletler, Sözleşme’nin uygulanması amacıyla ülkelerinde alınan önlemler hakkında belirli aralıklarla Komite’ye rapor sunmakla yükümlüdür. Rapor sunma yükümlülüğü, Sözleşme’nin İhtiyari Protokolleri için de sözkonusudur.

g. Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Korunması Komitesi (Committee on Migrant Workers - CMW):

Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Haklarının Korunması Sözleşmesi’nin denetim organıdır. Türkiye dahil 51 devletin taraf olduğu Sözleşme 2003 yılında yürürlüğe girmiştir. CMW, taraf devletlerce seçilen 14 bağımsız uzmandan oluşmaktadır. Üyeleri arasında Türkiye’den Dr. Can Ünver de bulunmaktadır. Komite, genel olarak yılda iki defa Cenevre’de toplanmaktadır. Taraf devletler, Sözleşme’nin uygulanması amacıyla ülkelerinde alınan önlemler hakkında belirli aralıklarla Komite’ye rapor sunmakla yükümlüdür.

Komite ayrıca, taraf devletlerin birbirleri aleyhinde yaptıkları şikayetleri de inceleyebilmektedir. “Devletlerarası şikayetler” olarak adlandırılan bu denetim yolu, yalnızca bildirimde bulunmak suretiyle Komite’nin bu yetkisini kabul eden taraf devletler hakkında işletilebilmektedir. Komite, Sözleşme’nin yorumlanmasında veya uygulamasında taraf devletler arasında çıkabilecek anlaşmazlıkları çözme yetkisini haizdir. Bununla birlikte devletler, Sözleşme’ye taraf olurken bildirimde bulunmak suretiyle Komite’nin bu yetkisini tanımayabilirler.

h. Engelli Şahısların Hakları Komitesi (Committee on the Rights of Persons with Disabilities – CRPD):

Engellilerin Haklarına Dair Sözleşme’nin (Convention on the Rights of Persons with Disabilities) denetim organıdır. Türkiye dahil 173 devletin taraf olduğu Sözleşme 2008 yılında yürürlüğe girmiştir. Sözleşme’nin taraf devletler aleyhine şikayet bildirimlerine dair ihtiyari Protokolü bulunmaktadır. Komite taraf devletlerce seçilen 18 bağımsız uzmandan oluşmaktadır.

ı. Zorla Kaybolmalar Komitesi (Committee on Enforced Disappearances – CED):
Komite, Zorla Kaybolmalara Karşı Herkesin Korunmasına Dair Sözleşme’nin denetim organıdır. Türkiye hariç 56 ülkenin taraf olduğu Sözleşme 2010 yılında yürürlüğe girmiştir.